Ewaluacja programu szkoleniowego „Profilaktyka i terapia uzależnień behawioralnych”

Tomasz Kowalewicz, psycholog
Fundacja Praesterno

W semestrze zimowym w roku akademickim 2012/2013 Fundacja Praesterno we współpracy z Wydziałem Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczęła realizację programu szkoleniowego pod nazwą „Profilaktyka i terapia uzależnień behawioralnych”, adresowanego do studentów medycyny oraz innych kierunków mających zastosowanie w ochronie zdrowia (psychologia, pedagogika, resocjalizacja). Program był współfinansowany ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych będących w dyspozycji Ministra Zdrowia.

Celem programu było zapoznanie uczestników z jak najszerszym spektrum zagadnień z obszaru profilaktyki i terapii uzależnień behawioralnych, by umożliwić im kompetentne postępowanie w przyszłej pracy zawodowej z klientami/pacjentami z problemem należącym do tej kategorii oraz – jeśli problematyka zainteresuje uczestników szkolenia – świadome podjęcie decyzji o wyborze specjalizacji w obszarze uzależnień behawioralnych i pogłębianie wiedzy i umiejętności, w tym zakresie w dalszych działaniach edukacyjnych. Uczestnictwo w programie było bezpłatne i poświadczone certyfikatem. Program szkolenia obejmował następujące bloki tematyczne:

1. Uzależnienia behawioralne: charakterystyka, etiologia, mechanizmy powstawania. Omawiane były następujące formy uzależnień:
   • hazard,
   • uzależnienie od urządzeń multimedialnych (komputer/Internet, konsole gier elektronicznych, telefony komórkowe),
   • skłonność do kompulsywnych zakupów (zakupoholizm, window shopping),
   • powstrzymywanie się od jedzenia (abrosia) oraz obsesja na punkcie bycia umięśnionym (bigoreksja),
   • samookaleczanie się lub podejmowanie ryzykownych zachowań seksualnych lub dokonywanie kradzieży w celu obniżenia napięcia emocjonalnego lub poprawienia nastroju.
2. Diagnostyka zagrożenia uzależnieniami behawioralnymi i stopnia uzależnienia. Spośród narzędzi stosowanych do oceny uzależnienia, zostały zaprezentowane m.in.:
   • hazard: Canadian Problem Gambling Index CPGI oraz 20 pytań Anonimowych Hazardzistów,
   • uzależnienie od komputera i Internetu: Freimuth Screening Tool, Internet Addiction Test Young – polska adaptacja: Test Użytkownika Internetu, Test problematycznego używania Internetu,
   • uzależnienie od ćwiczeń: Exercise Addiction Inventory,
   • uzależnienie od zakupów: Shopping Addiction Subscale, Skala zachowań zakupowych,
   • uzależnienie od jedzenia: Compulsive Eating Questionnaire, Skala zaabsorbowania jedzeniem.
3. Koncepcje profilaktyki uzależnień behawioralnych, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji profilaktyki jako wspierania i rozwoju czynników chroniących przed uzależnieniami behawioralnymi.
4. Terapia uzależnień behawioralnych – przedstawiane były koncepcje psychoterapeutyczne, medyczne podejście farmakologiczne, koncepcje samopomocowe (np. grupy Anonimowych Hazardzistów oparte na Programie 12 Kroków). Oddzielne zajęcia poświęcono dialogowi motywującemu.

Szkolenie składało się z10 godzin wykładów, 10 godzin zajęć seminaryjno-ćwiczeniowych, opartych na samodzielnie przeczytanej literaturze tematu i20 godzin zajęć treningowo-warsztatowych.

Taka konstrukcja metodyczna pozwalała na opanowanie przez uczestników szkolenia określonej porcji wiedzy i nabycie umiejętności praktycznych w zakresie diagnozowania, motywowania do podejmowania zmian we własnym funkcjonowaniu odbiorców oddziaływań oraz wywierania pożądanego wpływu psychokorekcyjnego.

Dwie pierwsze edycje programu przeprowadzono w roku akademickim 2012/2013, pierwszą w semestrze zimowym, udział wzięło w niej 25 osób, z których 19 ukończyło program i otrzymało certyfikat, i drugą w semestrze letnim – uczestnikami jej było 29 osób, z których 25 ukończyło program i otrzymało certyfikat.

Po zakończeniu szkolenia w każdej grupie przeprowadzono ewaluację efektów, składającą się z następujących działań:

• test wiedzy rozwiązywany przez absolwentów szkolenia,
• kwestionariusz opinii na temat szkolenia i samooceny rezultatów, wypełniany przez absolwentów,
• indywidualne wywiady pogłębione z prowadzącymi szkolenie.

Socjometryczne charakterystyki uczestników programu

W dwóch edycjach programu uczestniczyli studenci psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, studenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego, Wyższej Szkoły Pedagogicznej ZNP, Wszechnicy Polskiej, Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji oraz jedna osoba z Uniwersytetu Opolskiego. Program ukończyły 44 osoby.

Najliczniej reprezentowani byli studenci III roku – 39% absolwentów programu. Na II roku studiowało 18%, na IV roku 11%, a na V – 16% uczestników. Pojedyncze osoby to studenci I roku, jedna osoba studiowała na VI roku WUM.

85% uczestników, którzy ukończyli program, stanowiły kobiety, 15% mężczyźni.

Ocena wybranych aspektów programu

Uczestnicy programu oceniali go pod względem:

• przydatności programu,
• zgodności wstępnych informacji na temat programu z późniejszą realizacją,
• kompetencji i przygotowania zawodowego prowadzących,
• umiejętności nawiązywania przez prowadzących kontaktu z uczestnikami programu,
• organizacji zajęć (wykorzystania czasu, organizacji aktywności),
• poziomu trudności programu,
• czasu trwania programu,
• tego, czy program był nudny, czy ciekawy.

Ocena była dokonywana na pięciopunktowych skalach.

Ogólnie program został oceniony przez studentów bardzo pozytywnie:

• 95% uczestników programu uznało, że był on dla nich przydatny (w tym raczej przydatny – 27% i zdecydowanie przydatny – 68%),
• 93% uczestników uznało, że wstępne informacje na temat programu były zgodne z jego późniejszą realizacją,
• bardzo wysoko oceniono kompetencje i przygotowanie zawodowe prowadzących program. Wszyscy przyznali oceny raczej i zdecydowanie dobre, w tym 68% zdecydowanie dobrych. W pytaniach otwartych kwestionariusza ewaluacyjnego podkreślano, że zaletą programu było to, że był prowadzony zarówno przez wykładowców akademickich, jak i praktyków działających w różnych obszarach (profilaktyka, terapia, dialog motywujący),
• 98% respondentów pozytywnie oceniło umiejętność nawiązywania przez prowadzących kontaktu z uczestnikami programu, w tym 66% zdecydowanie dobrze i32% raczej dobrze, 88% uczestników programu uznało organizację zajęć (w tym wykorzystanie czasu i organizację aktywności) za dobrą (w tym 46% za zdecydowanie dobrą),
• 83% uczestników programu uznało poziom jego trudności za właściwy. Pozostali (17%) stwierdzili, że program był za łatwy (w tym 5%, że zdecydowanie za łatwy),
• 88% uczestników programu uznało, że był on raczej lub zdecydowanie ciekawy (w tym 54%, że zdecydowanie ciekawy),
• tylko 42% uczestników uznało, że czas trwania programu był „w sam raz”. Wśród pozostałych 44% stwierdziło, że program był za krótki (w tym 10%, że zdecydowanie za krótki), 15% stwierdziło, że program był trochę za długi. 58% uczestników uznało, że bardziej wartościowy był dla nich blok warsztatowy niż wykładowy. Pozostali, czyli 42% za równie wartościowe dla siebie uznali oba bloki.
• W ocenie czasu poświęconego na blok teoretyczny i praktyczny uczestnicy podzielili się w opiniach. Połowa (51%) stwierdziła, że proporcje czasu poświęconego na oba bloki były właściwe. Nieco mniej (44%) uznało, że za dużo czasu poświęcono na blok wykładowy, za mało na blok warsztatowo-ćwiczeniowy.

Ocena zmian pod wpływem programu

Elementem kwestionariusza ewaluacyjnego było określenie przez uczestników poziomu swojej wiedzy i umiejętności w10 obszarach w odniesieniu do dwóch punktów czasowych: przed rozpoczęciem i po zakończeniu programu. Oceny były dokonywana na pięciostopniowej skali: 1 – zdecydowanie niska ocena, 2 – raczej niska, 3 – średnia, 4 – raczej wysoka, 5 – zdecydowanie wysoka.

Oceniane wymiary dotyczyły następujących kwestii:

• wiedzy na temat rozmiaru problemu uzależnień behawioralnych w Polsce,
• wiedzy na temat metod diagnozy uzależnień behawioralnych,
• wiedzy na temat metod pracy terapeutycznej z osobami uzależnionymi behawioralnie,
• umiejętności pracy z grupą psychokorekcyjną,
• wiedzy na temat metod pracy profilaktycznej z osobami zagrożonymi uzależnieniami behawioralnymi,
• wiedzy na temat rodzajów uzależnień behawioralnych,
• wiedzy na temat koncepcji i modeli terapii uzależnień behawioralnych,
• wiedzy na temat cech socjodemograficznych grup szczególnie narażonych na ryzyko wejścia w uzależnienia behawioralne,
• wiedzy na temat koncepcji profilaktyki uzależnień behawioralnych,
• wiedzy na temat mechanizmów i powodów wchodzenia w uzależnienia behawioralne.

W zakresie każdego branego pod uwagę obszaru wiedzy i umiejętności uczestnicy zarejestrowali progres.

Test wiadomości

Ostatnim elementem badań ewaluacyjnych był test wiadomości. Test składał się z31 pytań zamkniętych wymagających wskazania prawidłowych odpowiedzi z puli możliwości przypisanych do każdego pytania. Część pytań miała charakter pytań wieloodpowiedziowych.

Uczestnicy uzyskali bardzo dobre wyniki. Spośród 41 osób, które przystąpiły do testu:

• 20% uczestników (8 osób) odpowiedziało prawidłowo na ponad 90% pytań,
• 37% osób (15) udzieliło 80—89% prawidłowych odpowiedzi,
• 22% (9 osób) odpowiedziało właściwie na 70—79% pytań,
• 10% (4 osoby) odpowiedziało poprawnie na 60—69% pytań,
• 7% (3 osoby) udzieliło prawidłowych odpowiedzi na 50—59% pytań,
• 2 osoby odpowiedziały prawidłowo na mniej niż połowę pytań (obie na 15 pytań z31).

Ocena programu – pytania otwarte

Kwestionariusz ewaluacyjny zawierał trzy pytania otwarte:

1. Czego zabrakło w programie?
2. Jak można by usprawnić program?
3. Jakie są mocne strony programu?

W odpowiedziach na pytanie: Czego zabrakło w programie?, sformułowano szereg wskazań. Najczęściej pojawiała się uwaga, że w programie za mało było zajęć praktycznych, warsztatowo-ćwiczeniowych. Część respondentów skłonna byłaby – na rzecz rozbudowania bloku praktycznego – ograniczyć blok teoretyczny, część postulowała, by rozszerzyć program i zwiększyć blok praktyczny, korzystając z dodatkowych godzin. Te uwagi świadczą o tym, że uczestnicy czują niedosyt w zakresie nabycia podczas szkolenia konkretnych umiejętności umożliwiających praktyczną pracę profilaktyczną i terapeutyczną, przy czym przede wszystkim podkreślano konieczność rozbudowania programu w części dotyczącej terapii uzależnień behawioralnych. Kilka osób poddało pomysł, żeby zaprosić na zajęcia osobę uzależnioną behawioralnie lub taką, która poradziła sobie z tym problemem. Proponowano też rozszerzenie zajęć koncentrujących się na analizie studiów przypadków.

Odpowiadając na pytanie: Jak można by usprawnić program?, często formułowano propozycje mające na celu poradzenie sobie z problemami zgłoszonymi w odpowiedzi na pytanie: Czego zabrakło w programie? Dziewięć osób zgłosiło postulat, żeby zmienić proporcję, skracając blok wykładowy i rozbudowując blok praktyczny programu. Często formułowano życzenie, żeby wydłużyć czas trwania programu. Postulowano też, aby prowadzący w bardziej zdecydowany sposób i konsekwentniej reagowali na spóźnienia (ponieważ przeszkadzają w zajęciach). Należałoby też – postulat do prowadzących – konsekwentniej zadawać literaturę do przeczytania i egzekwować zapoznanie się z nią.

W trzecim pytaniu otwartym respondenci udzielali informacji na temat mocnych stron programu. Uczestnicy szkolenia najczęściej (36 wypowiedzi) byli zadowoleni z prowadzących szkolenie. Podkreślano przede wszystkim trzy cechy, którymi charakteryzowali się prowadzący: 1. kompetencja, 2. zróżnicowanie – zarówno praktycy, działający w obszarze profilaktyki i terapii, reprezentanci różnych szkół teoretycznych, jak też naukowcy, pracownicy akademiccy, 3. dobry kontakt kadry programu z uczestnikami. Bardzo często za mocną stronę programu uczestnicy uznawali jego warstwę praktyczną, skoncentrowaną na kształceniu umiejętności. Często też chwalono w bardziej ogólny sposób zawartość merytoryczną programu – zarówno blok teoretyczny, jak i praktyczny. Podkreślano dobrą organizację zajęć, przy czym pod pojęciem „organizacja” rozumiano: albo weekendowy harmonogram sesji, albo elastyczność dotyczącą wyznaczania przerw lub możliwość zamiany obecności z sesji sobotnich na niedzielne lub odwrotnie, albo pełny przekaz informacji. Pojedyncze osoby wskazały jako mocną stronę programu fakt, że udział w programie jest bezpłatny, że grupy szkoleniowe były nieliczne, lokalizację realizacji programu, fakt, iż ukończenie programu jest potwierdzane certyfikatem.

Wnioski i rekomendacje

Program szkoleniowy „Profilaktyka i terapia uzależnień behawioralnych” jest wartościową propozycją doskonalenia studentów kierunków kształcących do pracy z ludźmi. Taką opinię wyrażali zarówno uczestnicy, jak i prowadzący.

Program ma charakter kompleksowy – zawiera zarówno elementy wykładowe, które są niezbędne w przypadku wprowadzenia do tematyki (przedstawienie modeli teoretycznych, teorii dotyczących przyczyn i skutków, badań naukowych itd.), jak i seminaryjne i warsztatowo-ćwiczeniowe.

Na uczelniach brakuje programów obejmujących uzależnienia behawioralne, stąd taki kompleksowy program stanowi dopełnienie modułów poświęconych uzależnieniom od substancji psychoaktywnych. Ponadto program obejmuje zajęcia teoretyczne oraz warsztaty praktyczne (techniki i metody wykorzystywane w terapii i profilaktyce), czego w zasadzie nie dałoby się połączyć w standardowych zajęciach uczelnianych. Program jest innowacyjny, przekazując uczestnikom najnowszą wiedzę zarówno praktyczną, jak i teoretyczną.

Należy utrzymać, a nawet rozbudować, blok praktyczny – warsztatowo-ćwiczeniowy, uznawany za największy atut programu.

Sprawdziła się formuła prowadzenia programu w formie zblokowanych sesji weekendowych. W przypadku prowadzenia tego typu zajęć w ramach standardowego przedmiotu uniwersyteckiego, byłyby one albo wykładem, albo seminarium, albo ćwiczeniami, co nie pozwoliłoby na zaprezentowanie tak szerokiego wachlarza tematycznego.

Mocną stroną programu jest wprowadzenie więcej niż jednego wykładowcy, co pozwala na zmianę dynamiki pracy grupy podczas 40 godzin dydaktycznych zblokowanych po 8 godzin (na jedno spotkanie). Różne doświadczenie i obszar specjalizacji wykładowców pozwala na ujęcie tematyki uzależnień behawioralnych z różnych punktów widzenia, m.in. dialogu motywującego.

Z technicznego puntu widzenia trudno byłoby usprawnić program. Jego całość – od procesu rejestracji, poprzez realizację zajęć, a na wydaniu certyfikatu kończąc – odbyła się sprawnie. Rejestrację prowadzono głównie poprzez stronę internetową, ale była możliwość rejestracji poprzez kontakt telefoniczny i mailowy. Terminy zajęć zostały ustalone w taki sposób, żeby nie kolidowały z dniami świątecznymi i długimi weekendami; na miejsce warsztatu wybrano Wydział Psychologii UW, co wpisywało się we współpracę wydziału przy realizacji programu, było to również wygodne i dostępne miejsce. Godziny i dni zajęć (soboty i niedziele) zwiększały dostępność programu. Kontakt pomiędzy uczestnikami a prowadzącymi poza zajęciami (poprzez e-maile) można ocenić jako bardzo dobry. Warto by rozszerzyć program o uzależnienie od pracy oraz o uzależnienie od internetu, które jest relatywnie nowym zjawiskiem, wstępnie opisanym w DSM-5 (w sekcji do dalszej analizy) i doczekało się już wielu badań. Zostało też uznane przez uczestników za zagadnienie bardzo istotne.

Blok warsztatowo-ćwiczeniowy można by rozbudować na dwa sposoby: 1. zwiększając liczbę godzin programu opięć i przeznaczając je na aktywność warsztatowo-ćwiczeniową, 2. wprowadzając nowy typ aktywności dla studentów, polegającej na przygotowaniu przez nich programu profilaktycznego, wykorzystując do tego informacje przekazane podczas zajęć – głównie dotyczące przyczyn podatności na uzależnienia, czynników chroniących i czynników ryzyka. Byłoby to zadanie wymagające wykorzystania w praktyce zdobytej wiedzy. Taka forma zajęć praktycznych mogłaby mieć charakter „burzy mózgów”, mogłaby również zostać zaproponowana jako forma pracy domowej (czas na dopracowanie szczegółów i przygotowanie materiału w formie multimedialnej). Wymagałoby to jednak dodatkowych godzin (minimum 4 godzin lekcyjnych poświęconych na prace warsztatowe i4 godzin na prezentacje pomysłów). W obszarze merytorycznym programu można by zaproponować uczestnikom udział w długoterminowym programie warsztatów – poprzez zaoferowanie absolwentom programu jego części drugiej – zaawansowanej. Dzięki wprowadzeniu podziału na części (zgodnie ze stopniem zaawansowania) uczestnicy mieliby pełny przegląd tematyki – poczynając od bardziej teoretycznego (acz kompleksowego) wstępu i wprowadzającej części warsztatowej, aż po bardziej zaawansowane zajęcia dotyczące pracy z grupą i terapii. Obecna forma programu stanowi bardzo dobry punkt wyjścia do kolejnych warsztatów pogłębiających wiedzę uczestników. Elementem uatrakcyjniającym program byłoby stworzenie strony internetowej (lub zakładki na istniejącej stronie), gdzie uczestnicy mogliby dzielić się informacjami i dyskutować kwestie związane z tematyką programu. Na stronie Fundacji Praesterno znajduje się już zakładka poświęcona zamieszczaniu materiałów szkoleniowych dla uczestników programu. Rozbudowa strony wymagałaby nadzoru osoby pełniącej rolę moderatora.

Uczestnicy programu sugerowali, aby zaprosić na zajęcia osobę uzależnioną (od hazardu, kompulsywnych zakupów lub od innej czynności) w celu przeprowadzenia rozmowy. Realizacja tego pomysłu wymagałaby jednak specjalnego przygotowania grupy w taki sposób, aby nie zaszkodzić osobie uzależnionej. Jeśli uczestnicy programu byliby studentami wyższych lat psychologii, takie spotkanie o charakterze klinicznym miałoby wymiar edukacyjny. Natomiast jeśli uczestnicy byliby studentami niższych lat inie odbyli niezbędnego szkolenia, choćby w zakresie prowadzenia wywiadu psychologicznego, mogliby potraktować takie spotkanie jako spontaniczną rozmowę inie wziąć odpowiedzialności za swoje uwagi czy komentarze. Niemniej spotkanie i rozmowa z jedną lub więcej osobami, u których zdiagnozowano uzależnienie behawioralne, byłaby bardzo interesującym elementem szkolenia (który mógłby mieć miejsce pod koniec programu). Alternatywą dla zaproszenia osoby uzależnionej mogłaby być prezentacja nagrania wywiadu diagnostycznego przeprowadzonego przez terapeutę z osobą uzależnioną (początki, pierwsze objawy, dynamika wchodzenia w uzależnienie). Kolejną kwestią wartą rozważenia jest zaproponowanie programu nie tylko studentom, ale także praktykom zajmującym się uzależnieniami behawioralnymi. W takim przypadku można by zmodyfikować program, kładąc większy nacisk na aspekty teoretyczne (modele teoretyczne uzależnień behawioralnych, zwłaszcza od tzw. urządzeń multimedialnych, jak również o psychologiczne podstawy uzależnień dla terapeutów, którzy nie ukończyli studiów psychologicznych, rozbudować opis programów profilaktycznych i założeń teoretycznych, poszerzyć zajęcia o przegląd konkretnych programów terapeutycznych (wykorzystywanych winnych krajach). Pożądanym przez uczestników materiałem jest baza adresowa placówek pomocowych zajmujących się uzależnieniami behawioralnymi.